بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ
اَلسَّلامُ عَلَیکمْ یا اَهْلَ بَیتِ النُّبُوَّة
یا زهرا سلام الله علیها

الّلهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ و عَجّل فَرَجَهم

پیامبر اکرم صلی‌الله علیه و آله وسلم :
عنوانُ صَحیفَةِ المُؤمِنِ حُبُّ عَلیِّ بنِ ابی‌طالب علیه‌السلام
سرلوحه پرونده هر مؤمن (در روز قیامت) دوستی و محبت علی بن ابی‌طالب علیه‌السلام است.
بحارالانوار، جلد 27، صفحه 142

الّلهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ و عَجّل فَرَجَهم

تفسیر آیات 275 تا 277 سوره مبارکه بقره

275 الَّذینَ یَأْکُلُونَ الرِّبا لا یَقُومُونَ إِلاّ کَما یَقُومُ الَّذی یَتَخَبَّطُهُ الشَّیْطانُ مِنَ الْمَسِّ ذلِکَ بِأَنَّهُمْ قالُوا إِنَّمَا الْبَیْعُ مِثْلُ الرِّبا وَ أَحَلَّ اللّهُ الْبَیْعَ وَ حَرَّمَ الرِّبا فَمَنْ جاءَهُ مَوْعِظَةٌ مِنْ رَبِّهِ فَانْتَهى فَلَهُ ما سَلَفَ وَ أَمْرُهُ إِلَى اللّهِ وَ مَنْ عادَ فَأُولئِکَ أَصْحابُ النّارِ هُمْ فیها خالِدُونَ 276 یَمْحَقُ اللّهُ الرِّبا وَ یُرْبِی الصَّدَقاتِ وَ اللّهُ لا یُحِبُّ کُلَّ کَفّار أَثیم 277 إِنَّ الَّذینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّالِحاتِ وَ أَقامُوا الصَّلاةَ وَ آتَوُا الزَّکاةَ لَهُمْ أَجْرُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ وَ لا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَ لا هُمْ یَحْزَنُونَ

ترجمه
275 ـ کسانى که ربا مى خورند، (در قیامت) بر نمى خیزند مگر مانند کسى که بر اثر تماس شیطان، دیوانه شده (و نمى تواند تعادل خود را حفظ کند;). این، به خاطر آن است که گفتند: «داد و ستد هم مانند ربا است». در حالى که خدا بیع را حلال کرده، و ربا را حرام! (زیرا فرق میان این دو، بسیار است). و اگر کسى اندرز الهى به او رسد، و (از رباخوارى) خوددارى کند، سودهایى که در سابق به دست آورده، مال اوست; و کار او به خدا واگذار مى شود; اما کسانى که باز گردند، اهل آتشند; و همیشه در آن مى مانند. 276ـ خداوند، ربا را نابود مى کند; و صدقات را افزایش مى دهد! و خداوند، هیچ انسان ناسپاس گنهکارى را دوست نمى دارد. 277 ـ کسانى که ایمان آوردند و اعمال صالح انجام دادند و نماز را بر پا داشتند و زکات را پرداختند، اجرشان نزد پروردگارشان است; و نه ترسى بر آنهاست، و نه غمگین مى شوند.

تفسیر
به دنبال بحث درباره انفاق در راه خدا و بذل مال براى حمایت از نیازمندان، در این آیات از مسأله رباخوارى که درست بر ضد انفاق است، سخن مى گوید و در حقیقت هدف آیات گذشته را تکمیل مى کند; زیرا: رباخوارى موجب افزایش فقر در جامعه، تراکم ثروت در دست عده اى محدود و محرومیت اکثر افراد اجتماع، پیدایش بخل، کینه، نفرت و ناپاکى است. و انفاق سبب پاکى دل، طهارت نفوس و آرامش جامعه است. این آیات با شدت تمام، ممنوعیت حکم ربا را شرح مى دهد ولى از لحن آن پیدا است که قبل از آن درباره ربا گفتگوهایى شده است و با توجه به تاریخ نزول سوره هاى قرآن، مطلب همین گونه است. زیرا در سوره «روم» که طبق ترتیب نزول قرآن سى امین سوره اى است که در «مکّه» نازل شده سخن از ربا به میان آمده و در هیچ یک از سوره هاى «مکّى» غیر از آن، به مطلبى درباره ربا برخورد نمى کنیم ولى در آن سوره، کلام درباره ربا تنها به صورت اندرز اخلاقى آمده، مى فرماید: رباخوارى در پیشگاه پروردگار کار پسندیده اى نیست، وَ ما آتَیْتُمْ مِنْ رِباً لِیَرْبُوَا فی أَمْوالِ النّاسِ فَلایَرْبُوا عِنْدَ اللّهِ: «و آنچه به عنوان ربا مى پردازید تا اموال مردم فزونى یابد نزد خدا فزونى نخواهد یافت» ، از نظر افراد کوته بین ممکن است ثروت به وسیله رباخوارى زیاد گردد اما در پیشگاه خداوند چیزى بر آن افزوده نخواهد شد. و بعد از هجرت در سه سوره دیگر از سوره هایى که در «مدینه» نازل شده بحث از ربا به میان آمده است که به ترتیب عبارتند از سوره «بقره»، «آل عمران» و «نساء». گر چه سوره «بقره» قبل از «آل عمران» نازل شده، اما بعید نیست خصوص آیه 130 سوره «آل عمران» که حکم صریح تحریم ربا را بیان مى کند قبل از سوره «بقره» و آیات فوق نازل شده باشد. به هر حال این آیه و سایر آیات مربوط به ربا، هنگامى نازل شد که رباخوارى با شدت هر چه تمام تر در «مکّه» و «مدینه» و جزیره عربستان رواج داشت، و یکى از عوامل مهم زندگى طبقاتى و ناتوانى شدید طبقه زحمتکش و طغیان اشراف بود و لذا مبارزه قرآن با ربا بخش مهمى از مبارزات اجتماعى اسلام را تشکیل مى دهد.

نخست در یک تشبیه گویا و رسا، حال رباخواران را مجسم مى سازد، مى فرماید: «کسانى که ربا مى خورند، (در قیامت از جاى) بر نمى خیزند مگر مانند کسى که بر اثر تماس شیطان با او، دیوانه شده» نمى تواند تعادل خود را حفظ کند، گاه به زمین مى خورد و گاه بر مى خیزد (الَّذینَ یَأْکُلُونَ الرِّبا لایَقُومُونَ إِلاّ کَما یَقُومُ الَّذی یَتَخَبَّطُهُ الشَّیْطانُ مِنَ الْمَسِّ) در این جمله شخص رباخوار، تشبیه به آدم مصروع یا دیوانه بیمار گونه اى شده که به هنگام راه رفتن قادر نیست تعادل خود را حفظ کند و به طور صحیح گام بر دارد. آیا منظور ترسیم حال آنان در قیامت و به هنگام ورود در صحنه رستاخیز است؟ یعنى آنها به هنگام ورود در عرصه محشر به شکل دیوانگان و مصروعان محشور مى شوند؟ اکثر مفسران این احتمال را پذیرفته اند. ولى بعضى مى گویند: منظور تجسم حال آنها در زندگى این دنیا است; زیرا عمل آنها همچون دیوانگان است، آنها فاقد تفکر صحیح اجتماعى هستند و حتى نمى توانند منافع خود را در نظر بگیرند، و مسائلى مانند تعاون، همدردى، عواطف انسانى، نوع دوستى براى آنها، مفهومى ندارد و پرستش ثروت آن چنان چشم عقل آنها را کور کرده که نمى فهمند استثمار طبقات زیر دست، و غارت کردن دسترنج آنان بذر دشمنى را در دل هاى آنها مى پاشد، و به انقلاب ها و انفجارهاى اجتماعى که اساس مالکیت را به خطر مى افکند، منتهى مى شود، و در این صورت، امنیت و آرامش در چنین اجتماعى وجود نخواهد داشت، بنابراین او هم نمى تواند راحت زندگى کند، پس مشى او مشى دیوانگان است. اما از آنجا که وضع انسان در جهان دیگر، تجسمى از اعمال او در این جهان است، ممکن است آیه اشاره به هر دو معنى باشد، آرى ، رباخواران که قیامشان در دنیا بى رویه، غیر عاقلانه و آمیخته با «ثروت اندوزى جنون آمیز» است، در جهان دیگر نیز بسان دیوانگان محشور مى شوند. جالب این که در روایات معصومین(علیهم السلام) به هر دو قسمت اشاره شده است در روایتى در تفسیر آیه مى خوانیم: امام صادق(علیه السلام) فرمود: آکِلُ الرِّبا لایَخْرُجُ مِنَ الدُّنْیا حَتّى یَتَخَبَّطَهُ الشَّیْطانُ: «رباخوار از دنیا بیرون نمى رود مگر این که به نوعى از جنون مبتلا خواهد شد» و در روایت دیگر براى مجسم ساختن حال رباخوارانِ شکمباره که تنها به فکر منافع خویش اند و ثروتشان وبال آنها خواهد شد، از پیامبر(صلى الله علیه وآله) چنین نقل شده: «هنگامى که به معراج رفتم دسته اى را دیدم به حدى شکم آنان بزرگ بود که هر چه جدیت مى کردند برخیزند و راه روند، براى آنان ممکن نبود، و پى در پى به زمین مى خوردند، از جبرئیل سؤال کردم اینها چه افرادى هستند و جرمشان چیست؟ جواب داد: اینها رباخواران هستند» حدیث اول، حالت آشفتگى انسان را در این جهان منعکس مى سازد و حدیث دوم، حالات رباخواران در صحنه قیامت را بیان مى کند و هر دو مربوط به یک حقیقت است، همان طور که افراد پرخور، فربهىِ زننده و بى رویه اى پیدا مى کنند، ثروتمندانى که از راه رباخوارى فربه مى شوند، نیز زندگى اقتصادى نا سالمى دارند که وبال آنها است. آیا سرچشمه جنون، شیطان است؟ در اینجا سؤالى پیش مى آید و آن این است: آیا سرچشمه جنون و صرع از شیطان است که در آیه بالا به آن اشاره شده است، با این که مى دانیم صرع و جنون از بیمارى هاى روانى هستند و غالباً عوامل شناخته شده اى دارند. پاسخ: جمعى معتقد هستند: تعبیر «مسّ شیطان» کنایه از بیمارى روانى و جنون است و این تعبیر در میان عرب معمول بوده نه این که واقعاً شیطان تأثیرى در روح انسان بگذارد. ولى هیچ بعید نیست بعضى از کارهاى شیطانى و اعمال بى رویه و نادرست، سبب یک نوع جنون شیطانى گردد، یعنى به دنبال آن اعمال، شیطان در شخص اثر بگذارد و تعادل روانى او را بر هم زند از این گذشته، اعمال شیطانى و نادرست هنگامى که روى هم متراکم گردد اثر طبیعى آن از دست رفتن حسّ تشخیص صحیح و قدرت بر تفکر منطقى مى باشد. پس از آن به گوشه اى از منطق رباخواران اشاره کرده، مى فرماید: «این به خاطر آن است که آنها گفتند: بیع هم مانند ربا است» و تفاوتى میان این دو نیست (ذلِکَ بِأَنَّهُمْ قالُوا إِنَّمَا الْبَیْعُ مِثْلُ الرِّبا). یعنى هر دو از انواع مبادله است که با رضایت طرفین انجام مى شود. ولى قرآن در پاسخ آنها مى گوید: چگونه این دو ممکن است یکسان باشد؟ «حال آن که خداوند بیع را حلال کرده و ربا را حرام» (وَ أَحَلَّ اللّهُ الْبَیْعَ وَ حَرَّمَ الرِّبا).

مسلماً این تفاوت، دلیل و فلسفه اى داشته که خداوند حکیم، به خاطر آن چنین حکمى را صادر کرده است، قرآن در این باره توضیح بیشترى نداده و شاید به خاطر وضوح آن بوده است، زیرا: اولاً ـ در خرید و فروش معمولى، هر دو طرف به طور یکسان در معرض سود و زیان هستند، گاهى هر دو سود مى کنند و گاهى هر دو زیان، گاهى یکى سود و دیگرى زیان مى کند در حالى که در «معاملات ربوى» رباخوار هیچ گاه زیان نمى بیند و تمام زیان هاى احتمالى بر دوش طرف مقابل سنگینى خواهد کرد و به همین دلیل است که مؤسسات ربوى روز به روز وسیع تر و سرمایه دارتر مى شوند و در برابر تحلیل رفتن طبقات ضعیف بر حجم ثروت آنها دائماً افزوده مى شود. ثانیاً ـ در تجارت و خرید و فروش معمولى، طرفین در مسیر «تولید و مصرف» گام بر مى دارند، در صورتى که رباخوار هیچ عمل مثبتى در این زمینه ندارد. ثالثاً ـ با شیوع رباخوارى سرمایه ها در مسیرهاى ناسالم مى افتد و پایه هاى اقتصاد که اساس اجتماع است متزلزل مى گردد، در حالى که تجارت صحیح موجب گردش سالم ثروت است. رابعاً ـ رباخوارى منشأ دشمنى ها و جنگ هاى طبقاتى است، در حالى که تجارت صحیح چنین نیست و هرگز جامعه را به زندگى طبقاتى و جنگ هاى ناشى از آن سوق نمى دهد. سپس راه را به روى توبه کاران باز گشوده، مى فرماید: «هر کس اندرز الهى به او رسد و (از رباخوارى) خوددارى کند، سودهایى که در سابق (قبل از حکم تحریم ربا) به دست آورده مال او است و کار او به خدا واگذار مى شود» و گذشته او را خدا خواهد بخشید (فَمَنْ جاءَهُ مَوْعِظَةٌ مِنْ رَبِّهِ فَانْتَهى فَلَهُ ما سَلَفَ وَ أَمْرُهُ إِلَى اللّهِ). «اما کسانى که (به خیره سرى ادامه دهند) و به رباخوارى باز گردند (و این گناه را همچنان ادامه دهند) آنها اهل دوزخ اند و جاودانه در آن مى مانند» (وَ مَنْ عادَ فَأُولئِکَ أَصْحابُ النّارِ هُمْ فیها خالِدُونَ). در جمله قبل تصریح شده بود، این قانون مانند هر قانون دیگر گذشته را شامل نمى شود، و به اصطلاح عطف به ما سبق نمى گردد; زیرا اگر قانون بخواهد زمان قبل از تشریع خود را شامل شود، مشکلات فراوانى در زندگى مردم به وجود مى آید، به همین دلیل، همیشه قوانین از زمانى که رسمیت مى یابد، اجرا مى شود. البته معنى این سخن آن نیست که اگر رباخواران طلب هایى از افراد داشتند مى توانستند بعد از نزول آیه چیزى بیش از سرمایه خود از آنها بگیرند، بلکه منظور این است سودهایى که قبل از نزول آیه گرفته اند بر آنها مباح شده است. جمله «وَ أَمْرُهُ اِلَى اللّهِ» گر چه ظاهرش این است که آینده این گونه افراد از نظر عفو و مجازات روشن نیست، بلکه بسته به لطف الهى است، ولى با توجه به جمله قبل از آن (فَلَهُ ما سَلَفَ) ، معلوم مى شود منظور همان عفو است، گویا اهمیت گناه ربا سبب شده است که حتى حکم عفو درباره کسانى که قبل از نزول آیه دست به این کار زده اند به طور صریح گفته نشود. در معنى این جمله، احتمالات دیگرى نیز داده اند که چون بر خلاف ظاهر بود از نقل آن صرف نظر شد در پایان این آیه، اشاره به عذاب جاویدان شده بود، با این که مى دانیم چنین عذابى مخصوص کفار است، نه افراد با ایمان گنهکار، گویا این تعبیر اشاره به آن است: رباخوارانى که اصرار بر خوردن ربا دارند، ایمان درستى ندارند; چرا که با این قانون مسلّم الهى که مخالفت با آن، همچون جنگ با خداوند است به مخالفت برخاسته اند. و یا این که رباخوارى مستمر و دائم سبب مى شود آنها بدون ایمان از دنیا بروند و عاقبتشان تیره و تار گردد. این احتمال نیز وجود دارد که: خلود در اینجا مانند آیه 93 سوره «نساء» که حکم عذاب جاودان و خلود را درباره قاتلان افراد بى گناه ذکر کرده، به معنى مجازات طولانى باشد نه ابدى و جاویدان.

در آیه بعد، مقایسه اى بین ربا و انفاق در راه خدا مى کند، مى فرماید: «خداوند ربا را نابود مى کند و صدقات را افزایش مى دهد» (یَمْحَقُ اللّهُ الرِّبا وَ یُرْبِی الصَّدَقاتِ). آن گاه مى افزاید: «خداوند هیچ انسان بسیار ناسپاسِ گنهکار را (که آن همه برکات انفاق را فراموش کرده و به سراغ آتش سوزان رباخوارى مى رود) دوست نمى دارد» (وَ اللّهُ لا یُحِبُّ کُلَّ کَفّار أَثیم). «مَحْق» به معنى نقصان و نابودى تدریجى است، و «ربا» نمو و رشد تدریجى است. از آنجا که رباخوار به وسیله ثروتى که در دست دارد حاصل دسترنج طبقه زحمتکش را جمع مى کند و گاه با این وسیله به هستى و زندگى آنان خاتمه مى دهد و یا لااقل بذر دشمنى و کینه در دل آنان مى پاشد به طورى که تدریجاً تشنه خون رباخوار مى گردند، و جان و مالش را در معرض خطر قرار مى دهند; قرآن مى گوید: «خدا سرمایه هاى ربوى را به نابودى سوق مى دهد» این نابودى تدریجى که براى افراد رباخوار هست براى اجتماع رباخوار نیز مى باشد در مقابل، کسانى که با عواطف انسانى و دلسوزى در اجتماع گام مى نهند و از سرمایه و اموالى که تحت اختیار دارند انفاق کرده و در رفع نیازمندى هاى مردم مى کوشند، با محبت و عواطف عمومى مواجه مى گردند، و سرمایه آنها نه تنها در معرض خطر نیست، که با همکارى عمومى، رشد طبیعى خود را مى نماید این است که قرآن مى گوید: «و انفاق ها را افزایش مى دهد». این حکم در فرد و اجتماع یکى است، در اجتماعى که به نیازمندى هاى عمومى رسیدگى شود، قدرت فکرى و جسمى طبقه زحمتکش و کارگر که اکثریت اجتماع را تشکیل مى دهد به کار مى افتد، و به دنبال آن یک نظام صحیح اقتصادى که بر پایه همکارى عمومى و بهره گیرى عموم استوار است به وجود مى آید. «کَفّار» از ماده «کُفُور» (بر وزن فجور) به کسى گویند که بسیار ناسپاس و کفران کننده باشد، و «اَثِیم» کسى است که گناه زیاد مرتکب مى شود. جمله فوق مى گوید: رباخواران نه تنها با ترک انفاق و قرض الحسنه و صرف مال در راه نیازمندى هاى عمومى شکر نعمتى که خداوند به آنها ارزانى داشته به جا نمى آورند، بلکه آن را وسیله هرگونه ظلم، ستم، گناه و فساد قرار مى دهند و طبیعى است که خدا چنین کسانى را دوست نمى دارد.
و در آخرین آیه مورد بحث، سخن از گروه با ایمانى مى گوید که درست نقطه مقابل رباخوارانند، مى فرماید: «کسانى که ایمان آوردند و عمل صالح انجام دادند و زکات را پرداختند، اجر و پاداششان نزد خدا است، نه ترسى بر آنان است و نه غمگین مى شوند» (إِنَّ الَّذینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّالِحاتِ وَ أَقامُوا الصَّلاةَ وَ آتَوُا الزَّکاةَ لَهُمْ أَجْرُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ وَ لا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَ لا هُمْ یَحْزَنُونَ). در برابر رباخواران ناسپاس و گنهکار، کسانى که در پرتو ایمان، خودپرستى را ترک گفته، عواطف فطرى خود را زنده کرده، علاوه بر ارتباط با پروردگار و بر پا داشتن نماز، به کمک و حمایت نیازمندان مى شتابند و از این راه از تراکم ثروت و به وجود آمدن اختلافات طبقاتى، و به دنبال آن هزار گونه جنایت، جلوگیرى مى کنند پاداش خود را نزد پروردگار خواهند داشت و در هر دو جهان از نتیجه عمل نیک خود بهره مند مى شوند. طبیعى است دیگر عوامل اضطراب و دلهره، براى این دسته به وجود نمى آید خطرى که در راه سرمایه داران مفت خوار بود، و لعن و نفرین هائى که به دنبال آن نثار آنها مى شد، براى این دسته نیست. و بالاخره از «آرامش کامل» برخوردار بوده هیچگونه اضطراب و غمى نخواهند داشت همان گونه که در پایان آیه آمده: «وَ لا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَ لا هُمْ یَحْزَنُونَ».

منبع (...):

 https://t.me/fazylatha

بخش فیلم

الّلهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ و عَجّل فَرَجَهم